6. ԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ, ԿՐԹՈՒԹՅՈՒՆ, ՄՇԱԿՈՒՅԹ, ԵՐԻՏԱՍԱՐԴՈՒԹՅՈՒՆ ԵՎ ՍՊՈՐՏ, ԵԿԵՂԵՑԻ-ՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆ ՓՈԽՀԱՐԱԲԵՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ
Գիտություն
Հայաստանի Հանրապետությունը բոլոր ժամանակներում աչքի է ընկել գիտական ներուժով, նույնիսկ որոշ ճյուղերում ձեռք բերած համաշխարհային հռչակով։
Հայաստանում գիտության զարգացումը ոչ միայն ազգային հպարտության խնդիր է, այլեւ տնտեսության զարգացման, աղքատության հաղթահարման, նոր աշխատատեղերի ստեղծման, ազգային անվտանգության ամրապնդման, երկրի մրցունակության եւ միջազգային վարկի բարձրացման գրավական։ Գիտության եւ կրթության արդի զարգացմանը համընթաց գնալու համար կրթական տեղեկատվության ժամանակին ու տեղին օգտագործումն այլընտրանք չունի: Գիտակիրառական հիմնավորում չունեցող ձեռնարկներն ու ծրագրերը շարունակում են լուրջ փորձությունների մատնել երկիրը` հանգեցնելով գիտական ներուժի արտահոսքի եւ ինովացիոն հնարավորությունների նվազման, պրոֆեսորադասախոսական, ուսուցչական անձնակազմի ծերացման: Անկախության տարիների ընթացքում Հայաստանի գիտական ներուժը կրճատվել է ավելի քան երեք անգամ: Միայն մտավոր ներուժի արտահոսքից Հայաստանը կորցրել է եւ շարունակում է կորցնել յուրաքանչյուր տարի ավելի քան պետական բյուջեի չափ կապիտալ: Գիտակրթական բարեփոխումների ռազմավարական հայեցակարգի մշակումը պետք է որպես հիմք ունենա եվրոպական կառույցների հետ ինտեգրումն ու միջազգային պայմանագրերի ընդունումը` միաժամանակ պահպանելով գոյություն ունեցող գիտակրթական բարձր արժեքներն ու չափանիշները:
Հրամայական է դարձել գիտության մի շարք ճյուղերի զարգացումը՝ հայագիտություն, իրավագիտություն, պետականագիտություն, բարոյագիտություն, սոցիոլոգիա, որոնք հայտնի պատճառներով խորհրդային տարիներին անտեսվել էին կամ էլ զարգանում էին հայտնի «իզմերի» ազդեցության ներքո։ Գիտության կարեւոր ճյուղերի աջակցումն ու զարգացումը պետք է լինեն պետության առաջնային հոգածության առարկան։
Անընդունելի, նույնիսկ վիրավորական են գիտնականին ու մանկավարժին այսօր վճարվող աշխատավարձերի չափերը։ Որոշ ժամանակ անց մենք չենք ունենալու նրանց փոխարինող կադրեր։ Գիտության առանձին ճյուղերում արդեն նկատվում է միջազգային բարձր վարկանիշ ունեցող գիտական ամսագրերում տպագրությունների սակավություն կամ ուղղակի բացակայություն։
Գիտական աշխատողների վարձատրության բարձրացման, գիտական թեմաների ֆինանսավորման ծավալների մեծացման նպատակով անհրաժեշտ է աստիճանաբար ավելացնել հատկացվող միջոցները: Ընդհանուր առմամբ գիտության ֆինանսավորումը անհրաժեշտ է հասցնել ՀՆԱ-ի 3 տոկոսին, ինչպես նաեւ գտնել դրանց ֆինանսավորման այլընտրանքային եղանակներ եւ աղբյուրներ։ Անհրաժեշտ է նաեւ բյուջետային հատկացումներ նախատեսել գիտական սարքավորումներ, համակարգչային նորագույն տեխնիկա, այլ պարագաներ ձեռք բերելու, ԲՈՒՀ-երը դասավանդման ժամանակակից տեխնիկական միջոցներով արդիականացնելու, գիտահետազոտական հաստատությունները տեխնիկապես վերազինելու համար։ Այս ուղղությամբ հարկավոր է առանձնակի ուշադրության արժանացնել այնպիսի հեռանկարային ուղղություններին, ինչպիսիք են բարձր տեխոլոգիաները` տեղեկատվական, նանո, կենսաբանական, ինչպեսեւ գենետիկան ու գենային ճարտարագիտությունը, միջուկային եւ մոլեկուլյար ֆիզիկան եւս:
Գլոբալ եւ լոկալ հիմնախնդիրներ ունեցող Հայաստանը պարտավոր է ունենալ նաեւ այդ խնդիրների հետազոտման, վերլուծման եւ հաղթահարման գիտահետազոտական կենտրոններ։ Ցանկացած հիմնախնդիր առանց խոր հետազոտությունների դատապարտված է ձախողման, ինչը պետականության առաջին աղյուսները դրած Հայաստանի համար անչափ վտանգավոր է։
Հաշվի առնելով հանրապետության աշխարհաքաղաքական դիրքը, պաշարամիջոցների սակավությունը, հայ մարդու նկարագիրը, կարելի է ասել, որ առաջիկա տարիներին Հայաստանի զարգացումն անհնարին է՝ առանց գիտության զարգացման։
Տիրող վիճակն այս է՝ գիտահետազոտական ինստիտուտների մեծ մասի պարապուրդ, գիտական թեմաների անբավարար ֆինանսավորում, բարձրագույն կրթությանն առաջադրվող մեղմ պահանջներ, գիտության տարբեր ճյուղերի նպատակային զարգացման ծրագրերի ֆինանսավորման բացակայություն։ Վերջապես՝ բյուջեից ամբողջ գիտությանն ու կրթությանը հատկացվող միջոցները չեն կարող բավարար լինել գիտական մեծ ներուժ ունեցող Հայաստանի համար։ Սրա հետեւանքով տեղի է ունենում «ուղեղների արտահոսք», պակասում է գիտության նկատմամբ հետաքրքրությունը եւ ընդհանրապես՝ հասարակական գիտակցության մեջ աղավաղվում է մանկավարժի, գիտնականի կերպարը։
Անհրաժեշտ են՝
- գիտական ենթակառուցվածքների գործունեության նկատմամբ պետական հոգածություն ու աջակցություն.
- կարեւորագույն միջազգային եւ ազգային գիտական մշակումների, նախագծերի կառավարման համակարգի կատարելագործում ու վարչարարական անհարկի միջամտությունների վերացում.
- տարբերակված մոտեցում գիտական հայտնագործությունների խթանման նկատմամբ. գիտնականի աշխատավարձը պետք է կախված լինի նրա գիտական արդյունքի որակից.
- գիտական եւ բուհական համակարգերի բարեփոխում՝ մասնավորապես ինքնավարության եւ ստեղծագործական ազատության երաշխիքների ապահովում եւ ինտեգրում համաշխարհային համակարգերին.
- գիտություն-կրթություն կապի ստեղծում՝ լավագույն գիտնականները պետք է դասավանդեն բուհերում, իսկ բուհերը դառնան ժամանակակից գիտական կենտրոններ.
- գիտական եւ տեխնոլոգիական հեռանկարային ուղղությունների զարգացումը խթանող համալիր ծրագրերի մշակում՝ հատուկ ուշադրություն դարձնելով տեղեկատվական աշխատակարգերին ու կենսաաշխատակարգերին.
- հանրակրթական ուսուցման ծրագրերի եւ մեթոդների համապատասխանեցում ժամանակակից պահանջներին. նոր սերնդի հայեցի դաստիարակություն՝ հիմնված ազգային եւ համամարդկային արժեքների վրա.
- «Գիտակրթական համակարգի զարգացման մասին» օրենքի ընդունում` դրա շրջանակներում նախատեսելով մշտական գործող գիտակրթական հանձնաժողով՝ բաղկացած Հայաստանի լավագույն մանկավարժներից ու համաշխարհային ճանաչում ունեցող գիտնականներից։ Հանձնաժողովի կողմից գիտատեխնիկական ռազմավարության նոր հայեցակարգի մշակում ու կառավարության հաստատում.
- ՀՀ հիմնարար գրադարանների հագեցում ուսումնական, գիտական եւ գիտամեթոդական անհրաժեշտ գրականությամբ, գրադարանների տեղեկատվական զինանոցի համացանցի ձեւավորում.
- մասնագիտական հիմնարկներից եւ ԲՈՒՀ-երից երիտասարդ, տաղանդավոր կադրերի արտահոսքը կանխելու, պրոֆեսորադասախոսական, գիտական անձնակազմի երիտասարդացման նպատակներով երիտասարդ գիտնականների համար լրացուցիչ հաստիքների ստեղծում՝ բարձր աշխատավարձով եւ պակաս ծանրաբեռնվածությամբ, ասպիրանտուրայի տեղերի կրկնապատկում, դրանց հնարավորինս համաչափ բաշխում ըստ մասնագիտությունների.
- համացանցային կապի ոլորտի ազատականացման միջոցով որակյալ ինտերնետ կապի ծառայություններ մատչելիությն ապահովում, ԲՈՒՀ-երի համացանցային որակյալ կայքէջերի ստեղծում.
- գիտություն-արտադրություն կապի խթանում՝ պետական եւ մասնավոր ֆինանսական ու նյութական միջոցների ներգրավմամբ, տեխնոպարկերի եւ տեխնոպոլիսների ձեւավորում՝ նրանց նկատմամբ կիրառելով արտոնյալ հարկային համակարգ եւ վերացնելով ներմուծվող տեղեկատվական տեխնոլոգիաների նկատմամբ կիրառվող ավելացված արժեքի հարկը։
Կրթություն
Անհատի ու նրա խղճի, բարոյականության եւ հայրենասիրության ձեւավորման, համաշխարհային ու ազգային մնայուն արժեքների եւ կենսափորձի փոխանցման, երկրի տնտեսական, սոցիալական եւ մշակութային զարգացման, լիարժեք քաղաքացու ձեւավորման կարեւորագույն օջախներից մեկը դպրոցն է։ Համաշխարհային կրթական ասպարեզում նվաճումներ եւ հաղթանակներ գրանցելու գրավականը 21-րդ դարի հրամայականներին հարիր կրթական համակարգի ձեւավորումն է, որում ցանկացած հաջողություն մեծապես կախված է ուսուցչի արհեստավարժությունից։ Անհրաժեշտ է արմատական բարեփոխումներ կատարել հանրակրթության ոլորտում, որոնք կնպաստեն ապագա ժողովրդավար, հայրենասեր, քաղաքակիրթ քաղաքացիների կերպարի ձեւավորմանը։ Դպրոցը պետք է դադարի լինել լոկ գիտելիքների ներարկման օջախ․ այն պետք է դառնա աշակերտների ինքնուրույն մտածելու կարողությունների, տեղեկատվության հայթայթման հմտությունների զարգացման, անհատի ստեղծագործ ներուժի բացահայտման եւ զարգացման օջախի, որտեղ երեխաները կսովորեն առողջ եւ ճիշտ ապրելակերպի, հարաբերությունների, երջանիկ լինելու արվեստի։ Դպրոցում պետք է ստեղծվի այնպիսի մթնոլորտ, որում երեխան կսովորի հաճույքով, իսկ գնահատականների տեսքով կիրառվող պատիժ-խրախուսանք համակարգի կարիքը իսպառ կվերանա։
Պետությունը պետք է ապահովի յուրաքանչյուր երեխայի միջնակարգ կրթություն ստանալու իրավունքը՝ անկախ ընտանիքի սոցիալական վիճակից եւ կրթության առանձնահատուկ պայմանների կարիքից։
Անհրաժեշտ է բարեփոխել դպրոցների կառավարման համակարգը՝ դարձնելով այն առավել ժողովրդավար, որպեսզի դպրոցը կարողանա նպաստել յուրաքանչյուր սովորողի ուղու գիտակցված ընտրությանը, նպատակին հասնելու վարքագծի մշակմանը եւ պատասխանատվության բարձրացմանը։
Ուստի Հայաստանի համար առաջնահերթ խնդիր ենք համարում՝
- սահմանադրական մակարդակով միջնակարգ կրթությունը որպես քաղաքացու պարտականություն ամրագրելը, Կրթության մասին օրենքով կրթությունից դուրս մնալն անօրինական դիտելը, հանրապետության բոլոր քաղաքներում եւ գյուղերում կրթության առանձնահատուկ պայմանների կարիք ունեցող երեխաների կրթության իրավունքի ու հնարավորության ապահովելը, անապահով ընտանիքների երեխաների կրթական ծախսերը հոգալը.
- Ժամանակակից առաջատար միջազգային չափորոշիչներին համապատասխան ուսուցիչների վերապատրաստումն ապահովվելը՝ արտասահմանյան լավագույն եւ փորձառու մասնագետների ներգրավմամբ Հայաստանի ներսում եւ արտասահմանում․
- հասարակական գիտակցության մեջ ուսուցչի երբեմնի բարձր պատիվն ու համբավը վերականգնելը, պատշաճ աշխատավարձ վճարելով՝ ուսուցչի կերպարին ոչ հարիր դրսեւորումներից նրանց զերծ պահելը.
- բարձրագույն կրթության ոլորտում նպատակային մասնագետներ պատրաստելու համար բարձրագույն կրթության եւ նրա առանձին ուղղությունների զարգացման երկարաժամկետ ու նպատակային ծրագրերի կազմումը․
- պետական աջակցություն աշխարհի առաջատար բուհերում, գիտական ու կրթական կենտրոններում սովորող ՀՀ քաղաքացիներին եւ սփյուռքահայերին.
- բարձրագույն կրթությանը ներկայացվող պահանջների խստացումը, որը կվերացնի կամ կմեղմի միջակության դրսեւորումներն ու պարզապես բարձրագույն կրթության վկայական ունենալու մղումները.
- ՀՀ պետական բյուջեում կրթության ֆինանսավորումը ՀՆԱ-ի 6%-ին հասցնելը, բյուջետային հատկացումների միջոցով դպրոցական լաբորատորիաների, արհեստանոցների, մասնագիտական դասարանների վերազինումը արդի սարքավորումներով, փորձանյութերով, ուսումնադիտողական պարագաներով, դպրոցների նյութատեխնիկական բազայի ընդլայնումը.
- դպրոցական գրադարանային ֆոնդերի համալրումը, էլեկտրոնային գրադարանների ստեղծումը՝ դրանք ապահովելով ժամանակակից տեխնիկական միջոցներով, տեղեկատվական ու համակարգչային սարքավորումներով, համացանցային կապով.
- միջին մասնագիտական կրթության խթանումը՝ իբրեւ հանրապետության տնտեսության զարգացման կարեւոր գրավական։
Կրթության ոլորտում վերը շարադրված հեռանկարին հասնելու համար անհրաժեշտ է՝
- ներդնել մանկավարժների ատեստավորման այնպիսի համակարգ, որը կխթանի ուսուցիչների վերապատրաստումը, կշահագրգռի ունենալ ավելի բարձր կրթակարգ.
- սահմանել մանկավարժական կրթակարգի որակավորման չափորոշիչներին համապատասխան տարբերակված աշխատավարձեր՝ ըստ ատեստավորման արդյունքների, որտեղ հաշվի կառնվեն աշխատանքային փորձը, որակավորման աստիճանը, կրթության բնագավառի ձեռքբերումները.
- սահմանել մանկավարժին խրախուսող կոչումների (վաստակավոր մանկավարժ, տարվա լավագույն ուսուցիչ, լավագույն դպրոց)՝ հասարակության կողմից վստահելի եւ ընդունելի չափորոշիչներ.
- Տալ դպրոցներին ստեղծագործական ինքնութույնություն՝ մանկավարժա-ուսումնական պրակտիկան կիրառելու գործում։
- ներդնել մանկավարժների ծանրաբեռնվածության այնպիսի չափորոշիչ, որն ուսուցչին հնարավորություն կտա զբաղվել ինքնակրթությամբ.
- ընդլայնել ուսուցիչների վերապատրաստման ցանցը՝ ապահովելով այն որակյալ, այդ թվում՝ արտասահմանից ներգրավված մասնագետներով.
- արմատապես բարեփոխել մանկավարժական բուհերի մակարդակը՝ դպրոցը որակյալ ուսուցիչներով ապահովելու համար.
- հանրակրթական դպրոցներում հասնել տղամարդ ուսուցիչների թվի ավելացմանը.
- մանկավարժական, իրավաբանական, բժշկական կրթության համակարգի պետպատվերով սովորող ուսանողներին պարտավորեցնել 2-3 տարի աշխատել գյուղում, կիրառելով սոցիալական եւ նյութական խրախուսման ճկուն համակարգ.
- բարձրացնել անհրաժեշտ որակյալ վերապատրաստում անցած եւ համապատասխան կարգ ստացած մանկավարժների աշխատավարձը՝ այն հասցնելով երկրում սահմանված միջին աշխատավարձի կրկնակի չափին, ինչը մանկավարժների վարկանիշը բարձրացնող հատուկ քաղաքականության հիմնաքարը պետք է լինի.
- հանրակրթական դպրոցներում ներդնել մասնագիտական կողմնորոշմանը միտված կրթության սաղմեր։
Մասնագիտական եւ միջին մասնագիտական կրթություն
Մասնագիտական կրթության ոլորտում անհրաժեշտ է՝
- արդի պահանջները բավարարող մանկավարժական եւ դասախոսական կազմի ձեւավորում.
- կրթական մասնագիտությունների ցանկի եւ մակարդակի համապատասխանեցում ժամանակակից շուկայական տնտեսության պահանջներին.
- մասնագիտական եւ միջին մասնագիտական կրթության մեջ ընդգրկվելու նպատակով անապահով բնակչության եւ զոհված ու հաշմանդամ ազատամարտիկների ընտանիքների ներկայացուցիչների համար որոշ արտոնյալ պայմանների ստեղծում (կրթաթոշակների, պետպատվերի համակարգում ընդգրկվածություն, անվճար վերաորակավորման մեծացում).
- վերամասնագիտացնող կրթական ծառայությունների համակարգի վճարովի եւ անվճար ցանցի ընդլայնում.
- աշխատաշուկայում պահանջարկ ունեցող մասնագիտությունների պատրաստման մեջ ընդգրկված պրոֆեսորադասախոսական կազմի որակավորում՝ միջազգային չափանիշներով.
- միջին մասնագիտական կրթության վճարովի մասի վերանայում՝ այն համապատասխանեցնելով բնակչության սոցիալական կարգավիճակի սկզբունքներին.
- մանկավարժական, իրավաբանական, բժշկական կրթության համակարգի պետպատվերով սովորող ուսանողներին պարտավորեցնել 2-3 տարի աշխատել գյուղում.
- կազմակերպել ագրոտեխնիկական նվազագույն գիտելիքների ուսուցում՝ գյուղական բնակչության համար։
Երիտասարդություն եւ սպորտ
Հայաստանի երիտասարդությունը կոչված է ավագ սերնդից ավելի ազատ, ստեղծարար եւ քաղաքակիրթ լինելու։
Հայաստանի երիտասարդությունը պետք է պատրաստ լինի անհրաժեշտության դեպքում ստանձնելու արտաքին սպառնալիքներից երկրի պաշտպանության առաքելությունը, ինչպես 1991-ից ի վեր արեց ավագ սերունդը։
Հայաստանի երիտասարդությունը պետք է լինի նաեւ մշակույթի զարգացման եւ տնտեսական հզորացման առաջատարը։
Հայաստանի Հանրապետության ապագան կախված է նոր սերնդից։ Երիտասարդությունը պետք է դաստիարակվի մեր երազած պետության ու հասարակության ոգով։ Հայաստանի երիտասարդության վարքագծում եւ հոգու մեջ պետք է հետեւողականորեն սերմանվեն՝
- ոգու արժեքի գերակայություն՝ նյութապաշտության հանդեպ.
- ազատության արժեքի գերակայություն՝ հետադիմության եւ կարծրատիպերի հանդեպ.
- իրավունքի արժեքի գերակայություն՝ կամայականության հանդեպ.
- ժողովրդավարության արժեքի գերակայություն՝ մենիշխանության հանդեպ։
Վերը նշված նպատակներին հասնելու համար Հայաստանի Հանրապետությունը պետք է իր երիտասարդ քաղաքացիների համար ապահովի ներհասարակական համերաշխության եւ համագործակցության լայն դաշտ, այդ թվում՝
- անվճար եւ որակյալ հանրակրթություն.
- անվճար եւ որակյալ մասնագիտական ու բարձրագույն կրթություն լավագույնների համար՝ հիմնված արդար մրցույթի վրա.
- բուհերի եւ դպրոցների լաբորատորիաների, արհեստանոցների, մասնագիտական լսարանների ու դասարանների վերազինում ժամանակակից սարքավորումներով, փորձանյութերով, ուսումնադիտողական պարագաներով, գրադարանային ֆոնդերի համալրում, էլեկտրոնային գրադարանների ստեղծում եւ ապահովում ժամանակակից տեխնիկական միջոցներով, տեղեկատվական ու համակարգչային սարքավորումներով, համացանցային կապով.
- ուսման եւ գիտական գործունեության մեջ հաջողությունների համար խրախուսման միջոցների եւ անվանական կրթաթոշակների համակարգի ընդլայնում, ուսման վարձավճարների չափի հստակ սահմանում, դրանց օգտագործման ուղղությունների թափանցիկության ապահովում, սոցիալապես անապահով եւ գերազանցիկ ուսանողների համար էական զեղչերի կիրառում, կրթություն ստանալու համար պետական վարկավորման համակարգերի ներդրում.
- խթանել հայ երիտասարդների` արտասահմանյան հայտնի ուսումնական կենտրոններում կրթություն ստանալն ու Հայաստան վերադառնալը.
- պետության լայն աջակցությամբ գյուղաբնակ եւ առաջին հերթին սահմանամերձ ու բարձրլեռնային գյուղերի երիտասարդության զբաղվածության հարցի կարգավորում, գյուղերում երիտասարդական, մշակույթի շինությունների եւ մարզական հրապարակների վերանորոգում, նորերի կառուցում.
- գյուղական երիտասարդների համար ԲՈՒՀ-եր ընդունվելու արտոնյալ պայմանների ստեղծում՝ ավարտելուց հետո գյուղ վերադառնալու պայմանագրային երաշխիքներով.
- ուսանողների կյանքի եւ առողջության պահպանման ծրագրի մշակում, իրագործում, ուսանողական հանրակացարանների վերանորոգում, դրանց բնակկենցաղային պայմանների բարելավում.
- բավարար օժանդակություն երիտասարդ ընտանիքներին՝ ներառյալ արտոնյալ բնակարանային հիպոթեքային վարկերի տրամադրումը.
- բարենպաստ պայմաններ երիտասարդ ձեռներեցների ու գիտնականների աշխատանքային, ստեղծագործական ունակությունների զարգացման եւ դրսեւորման հնարավորությունների ընդլայնման համար.
- պետական եւ մասնավոր մարզական ակումբների ցանցի ընդլայնում՝ նրանց հարկային արտոնություններ շնորհելու միջոցով.
- մարզական քաղաքականությունը խթանելու համար բյուջետային հատկացումների ավելացում.
- դպրոցներում եւ ԲՈՒՀ-երում մարզական, ֆիզկուլտուրային գործունեությանը նպաստող ծրագրերի իրականացում.
- մարզական գույք ներկրող եւ արտադրող ընկերություններին հարկային արտոնությունների շնորհում.
- բարձրակարգ եւ հեռանկարային մարզիկների ու նրանց մարզիչների՝ օրենքով երաշխավորված աշխատավարձերի ապահովում եւ բարձրացում բյուջետային միջոցների հաշվին.
- պետական գերատեսչությունների հսկողության ուժեղացում նախադպրոցական, դպրոցական եւ բուհական ֆիզիկական կուլտուրայի ծրագրերի մշակման եւ կատարման նկատմամբ.
- առողջ ապրելակերպը հանապազօրյա կենսաձեւ դարձնելուն ուղղված ծրագրերի մշակում եւ իրականացում.
- սպորտը զարգացնելու նպատակով մարզական գիտական ներուժի օգտագործում.
- պետական մարզադպրոցներ հաճախող նախադպրոցական եւ դպրոցական տարիքի երեխաների անվճար սպասարկում։
Ասվածի համատեքստում «Ժառանգությունը» նաեւ կարեւորում է՝
- սպորտի՝ որպես Հայաստանի երիտասարդության ներուժի դրսեւորման, բնակչության առողջության պահպանման ու երկրի մարտունակության ապահովման կարեւորագույն ոլորտներից մեկի, ախտազերծումը կոռուպցիայից, դրա զարգացմանը միտված պետական համալիր քաղաքականության մշակումը.
- Հայաստանում եւ Արցախում զբոսաշրջության երիտասարդական կենտրոնների ստեղծումը։
Կարեւոր է Հայաստանում, Արցախում եւ Սփյուռքում ազգային-հոգեւոր արժեքների վերարժեվորումը, դրանց նորովի մեկնաբանումը, դրանցում շեշտադրումների փոփոխումը, նոր սերնդի՝ որպես համաշխարհային գլոբալացման անմիջական ազդեցության տակ ձեւավորվող հայի նոր տեսակի, պահանջմունքների հաշվի առնմամբ։
Ժառանգությունը հայ նոր երիտասարդությանը տեսնում է տարածաշրջանում եւ աշխարհում արժեքավոր դիրք գրավելու հայտով՝ ինքնաճանաչման եւ ինքնահաստատման մաքառումներում, հոգեւոր գործունեության, գիտության եւ սոցիալ-մշակութային ոլորտներում, մարզաշխարհում, հայրենի սահմանների պաշտպանության դիրքերում (ՀՀ պաշտպանողական-հարձակողական համադրույթին համահունչ), համացանցում։
Համաշխարհային զարգացման քայլքին համապատասխան անհատին ներկայացվող նոր պահանջներից ելնելով՝ հարկավոր է նպաստել երիտասարդների շրջանում բնավորության այնպիսի գծերի ձեւավորմանը, որոք կձեւավորեն քաղաքակրթության վաղվա օրը, եւ որոնք կդառնան հասարակության հոգեւոր-մշակութային, տնտեսական ու սոցիալական զարգացման հիմքը։ Այս առումով երիտասարդությանը պետք է դիտել որպես տեղեկատվական եւ հետ-տեղեկատվական՝ ստեղծարար հասարակարգի ձեւավորմանը զուգընթաց նոր քաղաքակրթություն ձեւավորող հիմնական ուժ։
Մշակույթ
Մշակույթը ցանկացած ազգի ոգին է եւ առաջնակարգ դեր ունի հայ ժողովրդի կյանքում՝ ոչ միայն ընդհանուր քաղաքակրթական մակարդակի, այլեւ ազգապահպանության առումով։ Հետեւաբար՝ պետության առաջնահերթ խնդիրներից մեկը պետք է լինի օրենսդրական համապատասխան դաշտի ձեւավորման եւ գործնական քայլերի միջոցով ազգային մշակույթի դերի արժեւորման եւ դրա զարգացման նպաստավոր պայմանների ստեղծումը։
Անհրաժեշտ է՝
- նախագծել եւ իրագործել մշակութային քաղաքականության հստակ ռազմավարություն՝ առանձնացնելով առաջնահերթություններն ու հեռանկարային ծրագրերը եւ ձեռնամուխ լինելով դրանց իրականացմանը.
- մեծացնել մշակութային հաստատությունների նկատմամբ պետական հոգածությունը, բարձրացնել ոլորտի աշխատողների աշխատավարձերը.
- հատուկ ուշադրության արժանացնել թանգարաններն ու գրադարանները՝ որպես նոր սերնդի դաստիարակության եւ մշակութային արժեքների պահպանության կենտրոններ, պայմաններ ստեղծել երաժշտական եւ թատերական արվեստի զարգացման, ինչպես նաեւ կինոարտադրության համար, քանի որ մշակույթի այս բնագավառներն արագ զարգացող ու հաղորդակցական են.
- վերականգնել եւ արդիականացնել շրջանային ու գյուղական բնակավայրերի մշակույթի տների համակարգը՝ դրանք դարձնելով ժամանակակից պահանջներին համապատասխանող կենտրոններ եւ ապահովել դրանց լիարժեք գործունեությունը.
- հարկային արտոնություններ սահմանել մշակույթի ոլորտի հովանավորությամբ զբաղվող անհատների եւ կազմակերպությունների համար.
- նկատի ունենալով Հայաստանի պարբերական մամուլի եւ գրահրատարակչության փոքր տպաքանակներն ու ոչ շահութաբերությունը, նաեւ հայերեն գրի ու գրականության զարգացման գործում նրանց դերը, պարբերական մամուլն ու գրահրատարակչությունն ամբողջովին ազատել ավելացված արժեքի հարկից.
- Հայաստանի պետական թանգարաններին ու մշակութային կազմակերպություններին նվիրելու նպատակով արտասահմանից բերվող արժեքների ներմուծման գործընթացն առավելագույնս պարզեցնել, քանի որ այժմյան կարգը ոչ միայն բարդ է, այլեւ՝ ժամանակատար.
- պետական համապատասխան կառույցի միջոցով խորացնել Հայաստան-Սփյուռք մշակութային առնչությունները, միաժամանակ ընդարձակել եւ ամրապնդել Հայաստանի միջազգային մշակութային կապերը։ Քանի որ մշակույթը մեր երկիրն օտարներին ներկայացնող լավագույն միջոցներից է, ինչպեսեւ Սփյուռքում հայապահպանման կարեւորագույն կռվաններից մեկը, Հայաստանի բոլոր դեսպանատներում պարտադիր կերպով ունենալ եռանդագին գործունեություն ծավալող մշակութային կցորդներ.
- պետական եւ հասարակական ուշադրության կենտրոնում պահել հայկական պատմաճարտարապետական հուշարձանների եւ մշակութային այլ արժեքների պահպանումն ու վերականգնումը.
- գործուն միջոցներ ձեռնարկել արտերկրում եւ պատմական Հայաստանում գտնվող հայկական պատմաճարտարապետական հուշարձանների ուսումնասիրության, հաշվառման, չափագրման, վերականգնման եւ այլ հարթություններում, միջազգային հանրության ուշադրությունը հրավիրել այս խնդրի վրա.
- ապահովել մշակութային, կրթական եւ գիտական կյանքի ապակենտրոնացումը մայրաքաղաքից դուրս գտնվող օջախներում, խրախուսել նորերի ստեղծման նախաձեռնությունները, մեծացնել մշակութային հաստատությունների նկատմամբ պետական հոգածությունը:
Մեր կողմից կարեւորվում են՝
- մշակութային ժառանգության պահպանմանը, զարգացմանը եւ արտերկրում քարոզմանը, այդ թվում՝ համացանցով, ուղղված համալիր ծրագրերի մշակումը.
- մշակութային, կրթական եւ գիտական կյանքի ապակենտրոնացումը՝ մայրաքաղաքից դուրս գտնվող մշակութային, կրթական եւ գիտական օջախների պահպանումն ու զարգացումը, նորերի ստեղծման խրախուսումը.
- հայագիտության զարգացման նկատմամբ պետական հոգատարությունը, հայոց լեզվի ուսուցման եւ, որպես պետական լեզվի, կիրառման մակարդակի բարձրացումը, ինչպես նաեւ համակարգչային ցանցում տեղադրումը։ Հայ ազգի արմատների ճանաչում եւ ազգային արմատական արժեքների գիտակցում՝ այս է ռազմավարությունը, որը կնպաստի հոգեպես վերածնված ու գիտելիքներով զինված, սեփական ինքնությունները ներդաշնակեցրած մարդու ասպարեզ գալուն․
- նույն նպատակով՝ նաեւ Հայաստանում բնակվող ազգային փոքրամասնությունների՝ սեփական մշակույթների, ինքնության եւ լեզվի ուսումնասիրության խրախուսումը։
Եկեղեցի - պետություն փոխհարաբերություններ
Քրիստոնեությունը Հայաստանում պետական կրոն հռչակվեց 301 թվականին։
Հայաստանյայց առաքելական եկեղեցին անցած 17 դարերի ընթացքում մեր ժողովրդի հոգեւոր ու քաղաքական կյանքում նշանակալի դերակատարություն է ունեցել։ Իսկ վերջին մի քանի հարյուրամյակների ընթացքում Հայաստանում հայրենանվեր գործունեություն են ծավալել նաեւ Հայ կաթողիկե եւ ավետարանչական եկեղեցիները։ Հայոց ընդհանրական հայրապետները եղել են նաեւ ազգային երեւելի գործիչներ։
Տեղեկատվական տեխնոլոգիաների սրընթաց զարգացման պայմաններում մարդիկ ավելի լայն հնարավորություն են ստացել ծանոթանալու զանազան կրոնական ուսմունքներին։ Մենք ճանաչում ենք յուրաքանչյուր քաղաքացու իրավունքը՝ ընտրել իրեն առավել հոգեհարազատ կրոնական դավանանքը, ինչպես նաեւ փոխել այն, կամ չունենալ որեւէ դավանանք։ Միեւնույն ժամանակ այդ ընտրությունը պետք է կատարվի գիտակցաբար եւ կամավոր, այն չպետք է մղի քաղաքացուն ՀՀ օրենքների խախտման, ՀՀ սահմանադրությամբ սահմանված իր պարտականություններից հրաժարման, դրա արդյունքում չպետք է վտանգվեն այլ քաղաքացիների սահմանադրական իրավունքները, արժանապատվությունը, կյանքն ու առողջությունը։
Հայ առաքելական եկեղեցին պետք է անհրաժեշտ հետեւություններ անի իր գործունեության մեջ բարեփոխումներ իրականացնելու ուղղությամբ՝ դառնալու համար հասարակությանը եւ քաղաքացուն առավել հարազատ ու անմիջական, նրանց կյանքում՝ մշտաներկա։
Սրանով հանդերձ՝ պետությունից եկեղեցու անջատման սահմանադրական սկզբունքը պետք է անշեղորեն պահպանվի։ Կրոնական կառույցների տնտեսական գործունեությունը ենթակա է հարկման՝ այլ տնտեսվարող սուբյեկտների հետ նույն դաշտում։ Դպրոցներում, բանակում, պետական այլ հաստատություններում կրոնական քարոզչությունը ու պարտադիր ուսուցումը, կրոնական հենքով հովանավորչությունը չպետք է տեղ ունենան։ Կրոնական սպասավորների արտոնությունները զինվորական ծառայության պարագայում պետք է վերանայվեն։ Իսկ այն դեպքերում, երբ ՀՀ որեւէ քաղաքացու դավանանքը իրեն թույլ չի տալիս իրականացնել զենքով ծառայություն՝ նրա համար պետք է ստեղծվեն հնարավորություններ ոչ-շարային ծառայության համար։