5. ՍՈՑԻԱԼԱԿԱՆ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ
Հայաստանի Հանրապետության ներկա իրավիճակում շատ ոլորտներում օրենսդրորեն ապահովված են քաղաքացիների հավասար իրավունքները, սակայն այդ իրավունքներից օգտվելու հնարավորություններն էապես տարբեր են։
Հայաստանի Հանրապետությունում չպե՛տք է լինեն աղքատության շեմից ցածր գտնվող մարդիկ:
Հայաստանի Հանրապետությունում չպե՛տք է լինեն անօթեւան մարդիկ։
Հայաստանի Հանրապետությունում չպե՛տք է լինեն սոված կամ թերսնվող մարդիկ։
Հայաստանի Հանրապետությունում չպե՛տք է լինեն իրենց տարրական առողջական խնդիրները լուծելու համար բուժօգնություն ստանալու ֆինանսապես անկարող մարդիկ։
Աշխատանքային օրենսգիրքը պետք է վերանայվի, ինչը հնարավորություն կտա այսուհետ կարգավորել հատկապես գործատու-աշխատող հարաբերությունները եւ հնարավորինս պաշտպանել երկու կողմերի շահերը։ Այս ոլորտում առկա իրավիճակը չի կարելի բնութագրել այլ կերպ, քան վարձու աշխատանքի միջոցով բնակչության նկատելի շերտի աշխատանքային գերշահագործում՝ աշխատավարձերի, աշխատաժամանակի եւ աշխատանքային վատ պայմանների միջոցով։ Աշխատանքային օրենսգրքի կիրառության որոշակի ժամանակահատվածը կհուշի, թե ինչ խնդիրներ այն չի լուծում, հատկապես երբ դրա բարերար ազդեցությունը դեռեւս չի զգացվում։
Առաջարկվող սոցիալական քաղաքականության հիմքում մասնավորապես բեւեռներից մեկի՝ բնակչության չքավոր հատվածի շահերի ձեւակերպումն է, դրանց օրենսդրական ամրագրումը եւ հատկապես կենսագործումը։
Այս փուլում սոցիալական քաղաքականությունը՝ որպես նպատակ, սահմանում է հասարակության չքավոր խավի համար լրացուցիչ պայմանների ստեղծում՝ սահմանադրորեն հռչակված եւ օրենսդրորեն ամրագրված իրենց իրավունքներից օգտվելու համար, ինչպես նաեւ հրատապ օրենքների մշակում, ընդունում եւ դրանց կիրարկման վերահսկում։
Այդ կարգի «լրացուցիչ պայմանները» ենթադրում են մարդկանց իրավական եւ տնտեսական նվազագույն գիտելիքների ապահովում, այդ իմացությունների կիրառում, սոցիալական վարքի ակտիվացում, տեղեկացվածության մեծացում, ինչպես նաեւ կիրարկման ընթացքի վերահսկում։
Սոցիալական բեւեռացման ցուցանիշներով հետխորհրդային երկրների ցանկում ներկայում Հայաստանը զբաղեցնում է առաջատար տեղերից մեկը։ Նման վիճակն աղքատ խավերին ավելի է խորթացնում հասարակությունից, խորացնում ներհասարակական անկայունությունը, ուժգնացնում արտագաղթը՝ սպառնալով պետության անվտանգությանը։ Անհամեմատ ավելի ծանր է հասարակության խոցելի խմբերի՝ հաշմանդամների, պատերազմում զոհված, անհայտ կորած կամ խեղանդամ դարձած ազատամարտիկների ընտանիքների անդամների, ինչպեսեւ թոշակառուների, այդ թվում՝ միայնակ եւ անօգնական տարեցների, հայրենական պատերազմի մասնակիցների, բռնադատվածների, փախստականների եւ բռնի տեղահանվածների վիճակը։ Հանրային ծառայությունների ոլորտը կարիք ունի ժողովրդանպաստ կառավարման՝ ի շահ բնակչության կենսապայմանների բարելավման եւ սպառողների իրավունքների պաշտպանության։
ՀՀ յուրաքանչյուր քաղաքացի պետք է ապրի արժանավայել, որի համար անհրաժեշտ է.
- ապահովել բնակչության եկամուտների իրական աճ, ամրապնդել սոցիալական պաշտպանության համակարգը,
- վերականգնել սոցիալական արդարությունն ու սոցիալական խախտված իրավունքները,
- իրապես պաշտպանել անապահով խավերի աշխատանքային իրավունքը,
- կրճատել գործազրկությունը, իրականացնել զբաղվածության արդյունավետ քաղաքականություն,
- հետամուտ լինել հարեւան եւ այլ երկրներից տեղահանված ու Հայաստանի Հանրապետությունում մշտական բնակություն հաստատած փախստականների ինտեգրմանը հասարակության մեջ,
- հատուկ ուշադրություն դարձնել աղետի ենթարկված գոտու վերականգնմանը եւ սահմանամերձ գյուղերի զարգացմանը։
Սոցիալական խնդիրների իրագործումը պետք է ենթադրի՝
- մատչելի եւ որակյալ առողջապահություն.
- գործազրկության կրճատում եւ զբաղվածության արդյունավետ քաղաքականություն.
- եկամուտների եւ սոցիալական պաշտպանության նպատակամետ ու արդյունավետ քաղաքականություն.
- բնակչության եկամուտների իրական աճ, սոցիալական պաշտպանության համակարգի ամրապնդում.
- որակյալ կոմունալ ծառայություններ.
- որակյալ եւ անվտանգ բնակարանային պայմաններ.
- որակյալ տրանսպորտային ծառայություններ.
- ընտանիքի, մայրության եւ մանկության պաշտպանություն։
Հանուն Հայաստանի եւ Արցախի ազատության իրենց առողջությունը նվիրաբերածները եւ նրանց ընտանիքների անդամները, զոհված ազատամարտիկների ընտանիքների անդամները պետք է դառնան պետության հատուկ հոգածության օբյեկտ, ապահովվեն բարձր կենսաթոշակներով եւ արտոնություններով: Ներկայում ծառայության մեջ գտնվող զինվորների ընտանիքները եւս պետք է օժտվեն որոշակի արտոնություններով:
Այս ամենի իրագործման նպատակով Հայաստանի Հանրապետությունում ճկուն եւ նպատակային սոցիալական քաղաքականության գերակա խնդիրներն են՝ սոցիալական ապահովության համակարգի բարեփոխումների իրագործումը, մասնավոր կենսաթոշակային համակարգի ձեւավորումը, տնտեսությունում առկա ներուժի ողջամիտ օգտագործման, ստվերային տնտեսության կրճատման հաշվին կենսաթոշակների ու նպաստների բարձրացումը՝ հասցնելով «Կենսապահովման նվազագույն զամբյուղի եւ կենսապահովման նվազագույն բյուջեի մասին» ՀՀ օրենքին համապատասխան ՀՀ ազգային վիճակագրական ծառայության կողմից հաշվարկված ու պաշտոնապես հրապարակված կենսապահովման նվազագույն բյուջեի արժեքին:
Գյուղացիություն
Երբեմնի կայուն, ավանդականորեն անփոխարինելի ու ընդօրինակելի գյուղական ընտանիքները հայտնվել են պառակտման եզրին, քանի որ տղամարդիկ արտագնա աշխատանքի են մեկնել մոտիկ ու հեռու արտասահմաններ։ Սահմանամերձ գյուղերում պատկերը լրացնում են անմշակ հողատարածքները, կիսավեր կառույցները, դավադիր կրակոցներն ու անասնագողության դեպքերը։ Այս ամենի պատճառով կայուն թվացող շատ ընտանիքներ քայքայվում են, իսկ նորերը չեն կազմվում։ Հետեւապես՝ նորընտիր իշխանությունները պետք է անհապաղ միջոցներ ձեռնարկեն՝ գյուղական ընտանիքներին վարկեր ու նյութական աջակցություն տրամադրելու համար, որպեսզի նրանք կարողանան ինքնուրույն գործ սկսել։ Առանձին հոգածության առարկա պետք է լինի սահմանամերձ եւ բարձրլեռնային բնակավայրերի զարգացումը։
Գյուղական բնակչությունը զրկված է ազատ եւ մատչելի տեղեկատվություն ստանալու իրավունքից, ինչի արդյունքում դարձել է հասարակական-քաղաքական հարաբերություններին անհաղորդ ու իներտ` ենթարկվելով համապետական ու տեղական իշխանավորների բռի կամքին:
«Ժառանգություն» կուսակցությունը գտնում է, որ հարուստ ու ապահով գյուղը պետության անվտանգության գրավականն է:
Մատչելի եւ որակյալ առողջապահություն
Առողջ մարդը, նրա ստեղծագործ եւ արտադրողական աշխատանքը իր (հետեւաբար՝ իր ընտանիքի) եւ հասարակության (հետեւաբար՝ պետության) հարստության ամենակարեւոր աղբյուրն է։ Առողջության պահպանման մեջ ներդրումները կարող են բազմապատիկ փոխհատուցվել, եթե առողջ ապրելու իրավունքի իրացման ուղղությամբ կենսագործվի արգասավոր ու նպատակամետ քաղաքականություն։ Առողջապահությունը յուրաքանչյուր պետության ազգային անվտանգության ապահովման կարեւորագույն բաղադրիչներից է։ Առողջ ապրելու՝ բնակչության իրավունքն իրացնելու եւ ՄԱԿ-ի Հազարամյակի Հռչակագրի նպատակները կյանքի կոչելու համար անհրաժեշտ է հանրապետությունում վարվող քաղաքականությունը համալրել հետեւյալ ծրագրային խնդիրներով.
- բժշկական օգնության եւ ծառայությունների ֆիզիկական ու ֆինանսական մատչելիության մակարդակի բարձրացում,
- բժշկական օգնության եւ ծառայությունների որակի բարձրացում,
- առողջապահության համակարգի կառավարման արդյունավետության բարձրացում,
- բնակչության դեղորայքային ապահովվածությանն ու մատչելիությանն ուղղված նպատակային ծրագրի մշակում եւ իրականացում,
- անվտանգ ֆիզիկական միջավայրի ապահովում,
- առողջ ապրելակերպի արմատավորում։
Նշված ծրագրային խնդիրներն իրագործելու համար անհրաժեշտ է.
- օրենքով սահմանել հիվանդների իրավունքները,
- ընդունել «Բժշկական ապահովագրության մասին» ՀՀ օրենքը։ Առողջության ապահովագրումը խրախուսելու նպատակով օրենքով պետք է թույլատրել ՀՀ տնտեսավարող սուբյեկտներին՝ սեփական միջոցներով իրենց աշխատողների առողջության ապահովագրման 30%-ը ֆինանսավորելու դեպքում այդ մասով նվազեցնել շահույթը՝ հաշվարկելով այն որպես ծախս,
- «Տեղական ինքնակառավարման մասին» ՀՀ օրենքում փոփոխություններ կատարել առողջապահությունը տեղական ինքնակառավարման մարմինների պարտադիր լիազորություն ճանաչելու մասով,
- իրականացնել պետական լուրջ քաղաքականություն դեղային ու սննդային ահաբեկչությունը կանխարգելելու ուղղությամբ,
- փոփոխություններ կատարել «Դեղերի մասին» ՀՀ օրենքում՝ այն հաշվով, որպեսզի ապահովվեն դեղերի մատչելիությունը, արդյունավետությունը, անվտանգությունն ու որակը,
- փոփոխություններ կատարել «Սննդի անվտանգության մասին» ՀՀ օրենքում՝ այն հաշվով, որպեսզի ապահովվեն սննդի պատշաճ որակն ու անվտանգությունը,
- պետական բյուջեում կազմավորել առողջապահական հատուկ բյուջե՝ ի հաշիվ մարդկանց առողջությանը վնասող ապրանքների ակցիզային եւ ավելացված արժեքի հարկերից, բնապահպանական վճարներից, կանաչ տարածքների հատման համար տույժերից եւ տուգանքներից հաստատագրված չափերով մասհանումների,
- պետական բյուջեի միջոցների հաշվին իրականացվող բժշկական օգնության ու ծառայությունների համար սահմանել իրատեսական գներ,
- պետական բյուջեի միջոցներով ֆինանսավորվող պետական առողջապահական նպատակային ծրագրի շրջանակներում տեղադրել պետական պատվեր՝ մրցութային կարգով,
- բոլոր համայնքներում կամ դրանցից 3 կմ շառավղով ոչ հեռու վայրերում ստեղծել եւ պահպանել դեղատների կամ դեղեր բաշխող կազմակերպություններ,
- համայնքների բոլոր առողջապահական կազմակերպություններն ապահովել կադրերով։ Այդ նպատակով առողջապահական կազմակերպությունների՝ հատկապես Երեւանում, օպտիմալացման արդյունքում առաջացած բժշկական կադրերի ավելցուկը գործուղել համապատասխան մասնագետի կարիք ունեցող համայնքներ՝ նրանց վերամասնագիտացնելու, վերապատրաստելու եւ սոցիալական անհրաժեշտ երաշխիքներով ապահովելու պայմանով,
- կատարելագործել առողջության առաջնային պահպանման օղակի բժշկական անձնակազմի եւ ընտանեկան բժիշկների վարձատրության մեխանիզմը,
- մարդասիրական օգնության կարգով Հայաստան առաքված բուժտեխնիկան եւ դեղորայքային միջոցներն օգտագործել նպատակային եւ արդյունավետ,
- խրախուսել բնակչության առողջության պահպանման գործում ավանդական բժշկության մեթոդների ու առողջ ապրելակերպի արմատավորմանն ուղղված ծրագրերը,
- հետեւողական պայքար մղել արտադրվող ու ներկրվող դեղերի եւ սննդի որակը, արդյունավետությունն ու անվտանգությունը ապահովելու ուղղությամբ:
Գործազրկության կրճատում եւ զբաղվածության քաղաքականություն
Գործազրկության կրճատման եւ բնակչության զբաղվածության աստիճանի ավելացման համար անհրաժեշտ է՝
- աշխատանքային օրենսգրքի անհապաղ վերանայում.
- զբաղվածության ծառայությունների աշխուժացում՝ աշխատատեղերի ստեղծման, վերամասնագիտացման, վերաորակավորման ծառայությունների մատուցման եւ ինքնազբաղվածության շուկայի ձեւավորման նպատակով.
- գյուղական աշխատուժի հանդեպ քաղաքականության մշակում եւ կիրարկում.
- աշխատանքային գերշահագործման վերացում, գործատու-աշխատող հարաբերությունների օրենսդրական վերահսկում, ոչ ֆորմալ հարաբերությունների իրավական վավերացում.
- անապահով խավերի աշխատանքային իրավունքի իրական պաշտպանություն.
- ստվերային զբաղվածության օրինականացում եւ դրանցում զբաղվածների սոցիալական երաշխիքների ապահովում։
Եկամուտների եւ սոցիալական պաշտպանության քաղաքականություն
Այս ոլորտի կարեւորագույն խնդիրներից են՝
- նվազագույն աշխատավարձի սահմանումը՝ «Կենսաապահովման նվազագույն զամբյուղի եւ կենսաապահովման նվազագույն բյուջեի մասին» ՀՀ օրենքին համապատասխան ՀՀ ազգային վիճակագրական ծառայության կողմից հաշվարկված ու պաշտոնապես հրապարակված կենսապահովման նվազագույն զամբյուղի արժեքի չափով.
- նպաստների, կենսաթոշակների բարձրացումը՝ «Կենսաապահովման նվազագույն զամբյուղի եւ կենսաապահովման նվազագույն բյուջեի մասին» ՀՀ օրենքին համապատասխան ՀՀ ազգային վիճակագրական ծառայության կողմից հաշվարկված ու պաշտոնապես հրապարակված կենսապահովման նվազագույն զամբյուղի արժեքի չափով.
- սոցիալական ծառայությունների զարգացումը, հատկապես դրանցում հասարակական կազմակերպությունների ներգրավման խթանումը.
- եկամուտների պարբերաբար ինդեքսավորումը` սոցիալ-տնտեսական իրավիճակի փոփոխությանն ու հայկական դրամի գնողունակությանը համապատասխան.
- սոցիալական պաշտպանության մեխանիզմների եւ վարչարարության բարոյականացումը, դրանց վերահսկումը` այդ թվում հասարակական վերահսկողության լայնորեն օգտագործմամբ։
Որակյալ կոմունալ ծառայություններ
Որակյալ կոմունալ ծառայությունների ոլորտում կարեւորվում են՝
- խմելու ջրի, կապի միջոցների անխափան աշխատանքի ապահովումը, բնակչության կարիքավոր խավերի համար դրանց մատչելիությունը.
- բնակարանային պայմանների բարելավումը.
- ընդհանուր բաժնային սեփականություն ունեցող բազմաբնակարան շենքերի կառավարման գործում պետական կառավարման եւ տեղական ինքնակառավարման մարմինների պատասխանատվության ու դրանց կողմից օրենքով սահմանված գործառույթների իրականացման մակարդակի բարձրացումը.
- կոմունալ ծառայություններ մատուցող կազմակերպությունների աշխատանքների վերահսկողությունը, այդ թվում` հասարակական վերահսկողության լայնորեն կիրառումը։
Պատշաճ կենսաթոշակի իրավունքի ապահովում, կենսաթոշակառուների կյանքի որակի բարձրացում
Կենսաթոշակների ավելացման հնարավորությունը թաքնված է գոյություն ունեցող եւ ստորեւ ներկայացվող երեւույթների վերացման մեջ՝
- սոցիալական վճարումներից խուսափելու միտում.
- վարչական թերհաշվառում, սոցիալական վճարների հավաքագրման արդյունավետ հարկադրական մեխանիզմի բացակայություն.
- սոցիալական ծառայությունների կողմից ֆինանսավորվող չափազանց մեծ թվով «արտոնյալ» կենսաթոշակներ.
- կենսաթոշակների ինդեքսավորման երաշխիքների բացակայություն.
- Մասնագիտական թաշակային արդյունավետ համակարգի բացակայություն:
Անհրաժեշտ է նաեւ սահմանել կենսաթոշակի չափը՝ «Կենսաապահովման նվազագույն զամբյուղի եւ կենսաապահովման նվազագույն բյուջեի մասին» ՀՀ օրենքին համապատասխան ՀՀ ազգային վիճակագրական ծառայության կողմից հաշվարկված ու պաշտոնապես հրապարակված կենսապահովման նվազագույն զամբյուղի արժեքի չափով։
Խիստ կարեւորում ենք կենսաթոշակառու քաղաքացիների կյանքի որակի բարձրացումը՝ նրանց ինտեգրումը երկրի մշակութային, հասարակական, քաղաքական եւ տնտեսական կյանքին:
Այդ նպատակով անհրաժեշտ ենք գտնում ձեւավորել թոշակառուների համար նախատեսված մշակութային, հանգստի եւ ժամանցի կենտրոններ, ըստ հետաքրքրությունների ակումբներ, տնտեսական գործունեությամբ զբաղվելու հմտությունների/կարողությունների զարգացման, վերապատրաստման կենտրոններ:
Ընտանիքի , մայրության եւ մանկության պաշտպանություն
Երկրին սպառնացող ժողովրդագրական մարտահրավերներին դիմակայելու, ընտանիքի, մայրության եւ մանկության պաշտպանությունն արդյունավետ դարձնելու, ինչպես նաեւ բնակչության բնական աճը խթանելու նպատակով անհրաժեշտ է՝
- Ժողովրդագրական հիմնախնդիրների լուծման ուղղությամբ համալիր միջոցառումների իրականացում.
- երիտասարդ ընտանիքների աշխատանքային եւ բնակարանային իրավունքների իրականացման լրացուցիչ մեխանիզմների ձեւավորում, վարկային հատուկ ծրագրերի իրականացում.
- պետական բնակարանաշինական ծրագրերով երիտասարդ ընտանիքներին ապահովել բնակարաններով՝ կիրառելով մասնակի փոխհատուցվող հիպոթեքային վարկավորման համակարգը.
- գործատու-հղի կին հարաբերությունների կարգավորում եւ բարելավում.
- երեխաների թափառաշրջության եւ մուրացկանության վերացում, դպրոց չհաճախելու դեպքերի բացառում.
- ծնելիության խթանում.
- մինչեւ երեք տարեկան երեխաների խնամքի համար մայրերին հատկացվող ամսական նպաստների չափը սահմանել կենսապահովման նվազագույն զամբյուղի արժեքի չափով.
- յուրաքանչյուր նորածնի համար միանվագ նպաստի չափը սահմանել առնվազն օրենքով սահմանված նվազագույն կենսապահովման զամբյուղի արժեքի 10-ապատիկի չափով.
- շեշտակիորեն ավելացնել ընտանիքում յուրաքանչյուր երկրորդ եւ հաջորդ ծնված երեխաների համար հատկացվող նպաստները։
Սոցիալական արդարության հաստատում եւ աղքատության հաղթահարում
Երկրում սոցիալական արդարություն հաստատելու նպատակով անհրաժեշտ է.
- միջոցներ ձեռնարկել ԽՍՀՄ փլուզման արդյունքում արժեզրկված ավանդների (ներառյալ 1990-ականների խաբված ավանդատուների կորցրած գումարները) համարժեք եւ հնարավորինս շուտ փոխհատուցման ուղղությամբ: Ընդ որում, այդ նպատակով հարկ կլինի ընդունել օրենք նախկին ԽՍՀՄ խնայբանկերում ավանդները պետական ներքին պարտք ճանաչելու եւ դրա փոխհատուցման կարգի մասին, հաստատել ավանդների փոխհատուցման առավել արդար մեխանիզմ եւ կրկնապատկել փոխհատուցման գործակիցները, սահմանել փոխհատուցման ժամկետների հստակ ժամանակացույցեր, հայկական դրամի արժեզրկման գործընթացից խուսափելու նպատակով փոխհատուցել պետական ներքին պարտք ճանաչված ավանդները՝ երկրի տնտեսական զարգացման կարեւորագույն ուղղությունների համար կատարվող ներդրումներում բնակչության ավանդների չափով բաժնեմասեր տրամադրելու միջոցով։ Այդ ծրագրերի իրականացման համար անհրաժեշտ է օգտագործել ապօրինի սեփականաշնորհված եւ անարդյունավետ օգտագործված գույքը, որի մեջ բնակչությունն իր ավանդների արժեքի չափով կարող է ունենալ բաժնեմասի իրավունք։ Սա լուրջ խթան կհանդիսանա տնտեսության, հատկապես արժեթղթերի շուկայի զարգացման համար,
- ընդունել օրենքներ սոցիալապես խոցելի խմբերի պաշտպանության մասին եւ սոցիալական ապահովագրության մասին,
- փոփոխություններ կատարել «ՀՀ աշխատանքային օրենսգրքում», «Աշխատանքի վարձատրության մասին», «Կենսաապահովման նվազագույն զամբյուղի եւ կենսաապահովման նվազագույն բյուջեի մասին», «Հանրային ծառայությունները կարգավորող մարմինների մասին» ՀՀ օրենքներում,
- արմատապես վերանայել Աղքատության հաղթահարման ռազմավարական ծրագրի (ԱՀՌԾ) սկզբունքները, խնդիրները եւ քաղաքականությունը` այն հաշվով, որպեսզի մինչեւ 2015 թվականը աղքատությունը երկրում իսպառ հաղթահարվի,
- մշակել եւ իրագործել «Բնակչության կենսամակարդակի բարձրացման ռազմավարական ծրագիր»,
- հարեւան եւ այլ երկրներից տեղահանված ու Հայաստանի Հանրապետությունում մշտական բնակություն հաստատած փախստականների բնակարանային խնդիրները լուծել էժան, հիպոթեքային վարկեր տրամադրելու միջոցով։ Բնակարանաշինության ընթացքում կիրառել փախստականների «աշխատանքի մասնակի փոխհատուցման» սկզբունքը,
- բարձրացնել հանրային ծառայությունների մատչելիությունն ու որակը եւ համապատասխանեցնել եվրոպական չափանիշներին։