Բնական պաշարների ողջամիտ ու անվտանգ օգտագործում եւ շրջակա միջավայրի պահպանություն
Հայկական բնաշխարհը եւ բնական պաշարներն ազգային հարստություն են: Նրա անկրկնելի բուսական ու կենդանական աշխարհը, մթնոլորտը, հողային, ջրային եւ ընդերքի պաշարամիջոցները կորուստներից փրկելու ու պահպանելու համար անհրաժեշտ է ներդնել հայրենի բնությանն անդառնալի վնաս չպատճառող, միջազգայնորեն ընդունված բնապահպանական չափանիշներին համապատասխանող, բնական պաշարների ողջամիտ օգտագործումն ապահովող արտադրություններ, նախագծեր, չափօրինակներ, սակավաթափոն արտադրաեղանակներ եւ թափոնների վերամշակման հոսքագծեր:
Հասարակության յուրաքանչյուր անդամ` բնական ռեսուրսների արդյունահանմամբ զբաղվող ընկերությունների սեփականատեր:
Բնության հարստությունը բոլորինս է: Օրենքի ուժով պետք է խրախուսել արդյունահանող ձեռնարկությունների անցմանը բաց բաժնետիրական ընկերությունների` մեխանիզմներ ամրագրելով, որպեսզի Հայաստանի Հանրապետության յուրաքանչյուր քաղաքացի հնարավորություն ունենա բաժնետոմս ձեռք բերելու նման ձեռնարկություններից որեւէ մեկում: Սա նաեւ բարոյական խնդիր է:
Շրջակա միջավայրի պահպանման լավագույն քաղաքականությունը սկզբից եւեթ լարվածության օջախներից հնարավորինս խուսափելն է, քան դրանց դեմ հետագայում պայքարելը:
«Բնապահպանական վճարների դրույքաչափերի մասին» ՀՀ օրենքի համաձայն` սահմանված կարգով շրջակա միջավայրում արտադրության եւ սպառման թափոնների տեղադրման դիմաց բնապահպանական վճարների ամբողջական գանձման արդյունքում միայն Զանգեզուրի պղնձամոլիբդենային կոմբինատից, որը 2010թ. արդյունահանել է շուրջ 16 մլն տոննա հանքանյութ եւ շրջակա միջավայրում տեղադրել գրեթե նույնքան առնվազն 2-րդ կարգի թափոններ, պետք է ՀՀ պետբյուջե մուտքագրվեր 384 մլրդ դրամ (այդ գումարները պետք է նախատեսվեն ոչ մետաղական հանքերի դեպքում առաջիկա 100 տարվա, իսկ մետաղական հանքերի դեպքում` առաջիկա 1000 տարվա համար պոչանքների պահպանության եւ սպասարկման, շրջակա միջավայրի աղտոտման կառավարման համար): Իսկ ընդհանուր առմամբ` 2001թ.-ից ի վեր պոչամբարներում տեղադրվել են շուրջ 100 մլն տոննա թափոններ: 2007թ.-ից ի վեր, երբ ընդունվել է «Բնապահպանական վճարների դրույքաչափերի մասին» ՀՀ օրենքը, Զանգեզուրի պղնձամոլիբդենային կոմբինատը տեղադրել է ավելի քան 55 մլն տոննա թափոններ, որի համար պարտավոր էր, սակայն չի վճարել Հայաստանի Հանրապետությանը 1,3 տրլն դրամ կամ շուրջ 4 միլիարդ դոլար: Այս պարտքը լիովին բավարար է, որպեսզի այս ձեռնարկությունն ազգայնացվի, իսկ Հայաստանի ազգային հարստության անխնա շահագործումից նրա ստացած տարեկան հարյուր միլիոնավոր դոլարների հասնող շահույթը այսուհետ ուղղվի պետական բյուջե:
Պոչամբարների համար` ըստ դրանցում վնասակար նյութերի չափաբաժնի, բնապահպանական վճարների գանձումը ոչ միայն արդար ու տրամաբանական է, այլեւ շահավետ է պետության երկարաժամկետ շահերի տեսանկյունից. դա կխթանի, որպեսզի արդյունահանողներն առավել խորը վերամշակման ենթարկեն հանքանյութը եւ առավել մեծ քանակությամբ վնասակար նյութեր կորզեն դրանից` ստեղծելով հավելյալ ավելացված արժեք ու աշխատատեղեր: Հանքանյութի առավել խորը վերամշակումն իր հերթին կստիպի հանքարդյունահանողներին ներդրումներ իրականացնել կլաստերների` փոխկապակցված արդյունաբերական ձեռնարկությունների համալիրի ձեւավորման համար:
Սոթքի եւ Մեղրաձորի ոսկու հանքերը շահագործող «ԳեոՊրոՄայնինգ Գոլդ» ընկերությունը, որը 2004թ.-ից ի վեր արդյունահանել է գրեթե 1 մլն տոննա հանքանյութ եւ շրջակա միջավայրում տեղադրել նույնքան 1-ին կարգի թափոններ, պետք է ՀՀ պետբյուջե մուտքագրեր 48 մլրդ դրամ գումար, որից շուրջ 14 միլիարդը վերջին տարվա համար: Պաշտոնապես գրանցված մյուս 12 պոչամբարների «տեղադրման» համար դրանց մայր հանքերը շահագործող տնտեսվարող սուբյեկտները 2011թ. արդյունահանման ծավալները պահպանելու դեպքում 2012թ.-ին պարտավոր են վճարել պետությանը եւս ավելի քան 20 մլրդ դրամ:
Ուստի կարեւորվում են.
- օրենսդրորեն այնպիսի մեխանիզմների ձեւավորումը, որոնք տնտեսվարող սուբյեկտների համար բնապահպանական միջոցառումների կիրառումը կդարձնեն տնտեսապես շահութաբեր,
- պետության կողմից բնապահպանությանը նպաստող ձեռնարկումների հանդեպ հարկային, ներդրումային, վարկային քաղաքականությունների տարբերակված մոտեցման ցուցաբերումը,
- տնտեսավարման նոր պայմաններին համապատասխանող եւ կայուն զարգացման սկզբունքներին համահունչ բնապահպանական քաղաքականության մշակումը,
- համազգային եւ տեղական նշանակության բնապահպանական ծրագրերի ու ձեռնարկների իրականացման նպատակների ներդաշնակեցումը,
- համալիր էկոլոգիական գնահատման համակարգի, էկոլոգիական մոնիթորինգի ներդրումն ու զարգացումը,
- քաղաքաշինության իրականացման պատասխանատուների միջեւ հանրակարգային հարաբերությունների կարգավորումը,
- շրջակա միջավայրի պահպանման, խախտված էկոլոգիական հավասարակշռության վերականգման, բնապահպանական ոլորտի վերաբերյալ կարեւորագույն որոշումների կայացման գործում հասարակության լայն շերտերի եւ բնապահպանական կազմակերպությունների մասնակցության ապահովումը:
Շրջակա միջավայրի պահպանությունը պետք է բխի հետեւյալ սկզբունքներից.
- վերարտադրվող պաշարամիջոցների սպառման տեմպերը չպետք է գերազանցեն դրանց վերարտադրության տեմպերին,
- չվերարտադրվող պաշարամիջոցների օգտագործումը պետք է տեղի ունենա փակ պարբերափուլերում եւ հնարավորության դեպքում փոխարինվի կայուն վերարտադրվող նմանակներով,
- աղտոտող նյութերի արտանետման ինտենսիվությունը չպետք է գերազանցի շրջակա միջավայրի ինքնամաքրման ունակությանը,
- երբեք չպետք է խաթարվի կենսաբանական եւ լանդշաֆտային բազմազանությունը:
Առաջնային օրենսդիր եւ գործադիր քայլեր
- Ընդունել բնական պաշարների արդյունավետ օգտագործման մասին ՀՀ օրենք, որը կկարգավորի հետեւյալ սկզբունքային խնդիրները. որոշումների ընդունում առավելագույնս ամբողջական տեղեկատվության հիման վրա եւ դրանց ամրապնդում համապատասխան սոցիալ-տնտեսական միջոցառումներով, շրջակա միջավայրի վրա ազդեցության գնահատման լիարժեք համակարգի ներդրում, բնական պաշարամիջոցների պահպանման եւ կայուն օգտագործման արտադրաեղանակների մատչելիության ապահովում, շրջակա միջավայրի աղտոտման, բնօգտագործման համար պատասխանատվության բարձրացմանը միտված գանձումների համակարգի ներդրում` բնապահպանական նախագծերի ու ծրագրերի իրականացման նպատակով:
- Վերացնել բնապահպանության ոլորտը եւ բնական պաշարամիջոցների շահագործումը կարգավորող օրենսդրական ակտերում առկա հակասությունները, կրկնություններն ու տարընթերցումները, եւ ամբողջությամբ համապատասխանեցնել բնապահպանական ոլորտի միջազգային կոնվենցիաների պահանջներին:
- Խստացնել բնապահպանության ոլորտի պահպանման եւ կարգավորման հիմնախնդիրների լուծմանն ուղղված նորմատիվային-իրավական պահանջները, հիմնել բնապահպանական ոստիկանություն` չարաշահումներին արագ արձագանքելու կամ դրանք կանխելու հիմնական առաքելությամբ:
- Բնապահպանական ցանկացած նորմի խախտման դեպքում կիրառել վարչական խստագույն միջոցներ` տույժեր եւ տուգանքներ, ինչպես նաեւ քրեական պատասխանատվության միջոցներ:
- Օրենքը խստագույնս կիրառել մայրաքաղաքում եւ հանրապետության բոլոր մարզերում քաղաքաշինության, կանաչ տարածքների պահպանման գործում պետական պատասխանատուների նկատմամբ:
- Ապահովել գործող օրենքի լիարժեք կիրառում ՀՀ տարածքում հաշվառված 470 հանքարդյունաբերական օբյեկտների շահագործման արդյունքում գոյացող «դատարկ ապարների» տեղահանման եւ տեղադրման համար դրանց շահագործող տնտեսվարող սուբյեկտներից բնապահպանական վճարների լիարժեք գանձման նպատակով:
- Ապահովել «Բնապահպանական վճարների դրույքաչափերի մասին» ՀՀ օրենքի լիարժեք կիրառում` պահանջվող շրջակա միջավայրում արտադրության եւ սպառման թափոնների սահմանված կարգով տեղադրման դիմաց, ինչի հաշվին հանքարդյունահանողներից բնապահպանական վճարների ամբողջական գանձման արդյունքում արդեն 2013թ.-ին առնվազն 428 մլրդ դրամ (շուրջ 1,1 մլրդ ԱՄՆ դոլար) կմուտքագրվի պետբյուջե, ընդ որում, դրա մի մասը` գույքի եւ բաժնեթղթերի ձեւով:
- Էկոլոգիական դաստիարակության ու մշակույթի ձեւավորման միջոցով անտառների, կանաչ տարածքների վերականգնումը եւ շրջակա միջավայրի պահպանությունը վերածել համաժողովրդական հոգածության առարկայի` ծառատնկումների, տարածքների մաքրման, սիզամարգերի խնամքի գործը դարձնելով յուրաքանչյուր քաղաքացու վսեմ պարտքը:
- Օզոնաքայքայող նյութերի, ավտոտրանսպորտի արտանետումների կրճատման ուղղությամբ կիրառել արդյունավետ եւ գործուն միջոցներ:
- Վճռականորեն կասեցնել հայրենի բնության ինքնատիպ կենդանական աշխարհն ամլացնող համատարած որսագողությունը եւ անօրինական անտառահատումները:
- Անհապաղ միջոցներ ձեռնարկել հանրապետության, այդ թվում` Երեւանի անապատացման վերահաս վտանգը կանխելու համար:
- Արդյունավետ եւ խստագույն պայքար մղել քաղաքաշինական նորմերի խախտմամբ իրականացվող շինարարության դեմ:
- Փոփոխություններ եւ լրացումներ առաջարկել «Բուսական աշխարհի մասին», «Բնապահպանական եւ բնօգտագործման վճարների մասին», «Բնապահպանական վճարների դրույքաչափերի մասին», «Բնապահպանական վերահսկողության մասին», «Բնապահպանական օրենսդրության պահանջների կատարման նկատմամբ ինքնահսկում իրականացնելու մասին», «Բնապահպանական իրավախախտումների հետեւանքով կենդանական եւ բուսական աշխարհին պատճառված վնասի հատուցման սակագների մասին», «Բնության հատուկ պահպանվող տարածքների մասին», «Բույսերի կարանտինի եւ բույսերի պաշտպանության մասին», «Թափոնների մասին» «Շրջակա միջավայրի վրա ազդեցության փորձաքննության մասին» օրենքներում` շրջակա միջավայրի պաշտպանության, նրա վերարտադրության երաշխավորված մեխանիզմների ամրապնդման, խաթարման համար պատասխանատվության ու վերահսկողության խստացման նպատակով:
- Վերը թվարկված խնդիրները լուծելու նպատակով լրամշակել «Ջրային օրենսգիրքը», «Անտառային օրենսգիրքը», «Ընդերքի մասին օրենսգիրքը», «Ընդերքն օգտակար հանածոների շահագործման նպատակով ուսումնասիրության եւ արդյունահանման համար տրամադրելու (կոնցեսիայի) մասին», «Ընկերությունների կողմից վճարվող բնապահպանական վճարների նպատակային օգտագործման մասին» օրենքները:
- Փոփոխություն կատարել բնօգտագործման հարկատեսակների մասին օրենքում` ներմուծվող ավտոմեքենաների հարկման չափը դնելով կախվածության մեջ ոչ թե մեքենայի գնից, այլ շարժիչի ծավալից եւ օգտագործվող վառելանյութի տեսակից:
- Լրամշակել «Սեւանա լճի մասին», «Սեւանա լճի էկոհամակարգի վերականգնման, պահպանման, վերարտադրման եւ օգտագործման միջոցառումների տարեկան ու համալիր ծրագիրը հաստատելու մասին» օրենքները: